اختلالات مفصل فکی‌گیجگاهی (Temporomandibular Joint Disorders یا TMD) مجموعه‌ای از مشکلات عضلانی-اسکلتی در ناحیه‌ی فک، عضلات جونده، و مفصل فکی گیجگاهی هستند که می‌توانند باعث درد، محدودیت حرکت، صدا دادن فک و حتی سردرد و گردن‌درد شوند.اختلالات فک بر اساس مطالعات، در جمعیت عمومی بین ۵ تا ۱۲ درصد تخمین زده شده و در زنان بیش از مردان مشاهده می‌شود.
با توجه به اینکه این اختلالات اغلب منشاء عضلانی یا عملکردی دارند، فیزیوتراپی می‌تواند نقش کلیدی در درمان غیرتهاجمی آن‌ها ایفا کند. برخلاف درمان‌های دارویی یا جراحی، فیزیوتراپی بر اصلاح عملکرد، کاهش درد و بازگرداندن حرکت طبیعی مفصل تمرکز دارد.
علائم و انواع اختلالات مفصل فک
به سه دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شود:
- اختلالات عضلانی: مانند میوفاسیال‌پین، که منشأ درد در عضلات جونده است.
- اختلالات مفصلی: مانند دررفتگی دیسک مفصلی یا التهاب مفصل (آرتریت).
- اختلالات ترکیبی: ترکیبی از اختلالات عضلانی و مفصلی.
علائم شایع شامل موارد زیر است:
- درد در ناحیه فک، گوش یا شقیقه
- محدودیت یا قفل‌شدن دهان هنگام باز و بسته کردن
- صدای کلیک یا تق‌تق در فک
- سردرد، گردن‌درد و درد شانه
دلایل ایجاد اختلالات مفصل فک
اختلالات مفصل فکی معمولاً ناشی از ترکیبی از عوامل عضلانی، مفصلی و رفتاری هستند. شایع‌ترین علت، استفاده بیش از حد یا نادرست از عضلات جونده است، مثل دندان‌قروچه (Bruxism)، فشار دادن فک، یا جویدن آدامس به‌مدت طولانی.
استرس روانی نیز نقش مهمی دارد. در بسیاری از بیماران، استرس منجر به سفت شدن عضلات صورت و گردن می‌شود که با گذشت زمان باعث درد و اختلال عملکرد فک می‌گردد.
از دیگر دلایل می‌توان به ضربه مستقیم به فک یا صورت، جراحی‌های دندان‌پزشکی طولانی‌مدت، یا باز نگه داشتن دهان برای مدت طولانی اشاره کرد. همچنین، ناهنجاری‌های مادرزادی فک یا اختلالات مفصلی مانند آرتروز نیز می‌توانند زمینه‌سازاختلالات مفصل فک باشند.
وضعیت بدنی نامناسب، به‌ویژه در ناحیه گردن و سر، می‌تواند فشار غیرطبیعی بر مفصل فک وارد کند. برخی افراد نیز به‌طور ژنتیکی مستعد اختلالات عضلانی یا مفصلی هستند.
در نهایت، ترکیب چند عامل با هم، مثلاً استرس + پوسچر نامناسب + دندان‌قروچه، اغلب باعث بروز یا تشدید TMD می‌شود.
ارزیابی فیزیوتراپی در درمان اختلالات مفصل فک
ارزیابی دقیق، پایه و اساس درمان مؤثر فیزیوتراپی در اختلالات مفصل فک است. هدف این ارزیابی، شناسایی منشأ درد، تشخیص نوع اختلال (عضلانی، مفصلی یا ترکیبی) و تعیین عوامل تشدیدکننده مانند پوسچر نامناسب یا عادات نادرست است.
ارزیابی با شرح حال کامل بیمار آغاز می‌شود: شدت و محل درد، زمان شروع علائم، صداهای مفصلی، سابقه‌ی دندان‌پزشکی، استرس روانی، و عادت‌هایی مثل دندان‌قروچه یا قفل‌کردن فک بررسی می‌شوند.
در ادامه، معاینه فیزیکی شامل موارد زیر است:
- بررسی دامنه حرکتی فک (باز و بسته شدن، حرکات جانبی، جلو و عقب)
- مشاهده و لمس عضلات جونده مثل ماستر، تمپورالیس و پتریگوئیدها برای شناسایی نقاط ماشه‌ای یا اسپاسم
- بررسی صداهای مفصل (کلیک یا کریپتیشن) هنگام حرکت
- ارزیابی وضعیت پوسچر سر، گردن و شانه‌ها که به‌شدت با عملکرد فک مرتبط‌اند
- تست‌های افتراقی برای رد علل دیگر دردهای ناحیه فک و صورت
در صورت نیاز، ممکن است از مقیاس‌های استاندارد درد، تست‌های فانکشنال یا ارجاع برای تصویربرداری استفاده شود.
یک ارزیابی دقیق و چندبُعدی، به فیزیوتراپیست کمک می‌کند برنامه درمانی متناسب با نوع اختلال و نیاز بیمار طراحی کند، که نتیجه آن بهبود سریع‌تر و پایدارتر خواهد بود.
فیزیوتراپی چطور به درمان اختلالات مفصل فک کمک می کند؟
- تمرینات کششی و تحرک مفصل (Joint Mobilization)
مطالعات نشان می‌دهند که تکنیک‌های دستی برای تحرک مفصل فک می‌توانند در بهبود دامنه حرکتی و کاهش درد مؤثر باشند. تکنیک‌های ملایم گرید یک و دو معمولاً برای شروع به‌کار می‌روند.
- درمان عضلات و نقاط ماشه‌ای (Myofascial Release, Trigger Point Therapy)
درمان دستی عضلات جونده مانند Masseter و Temporalis می‌تواند باعث کاهش تنش عضلانی و بهبود درد شود. پژوهش‌ها اثر مثبت این روش‌ها را به‌ویژه در موارد TMD با منشأ عضلانی تأیید کرده‌اند.
- تمرینات عملکردی فک و تثبیت‌کننده‌ها
تمریناتی برای تقویت عضلات تثبیت‌کننده فک و اصلاح الگوهای باز و بسته کردن دهان اهمیت دارند. تمرین‌های باز کردن کنترل‌شده دهان (Controlled Opening) و تمرینات حرکات جانبی فک، در بسیاری از پروتکل‌های درمانی توصیه می‌شوند.
- اصلاح پوسچر
بر اساس مطالعات، وضعیت نادرست سر و گردن (Forward Head Posture) با شدت علائم TMD مرتبط است. فیزیوتراپی با تمرکز بر اصلاح پوسچر، تقویت عضلات گردن و افزایش آگاهی حرکتی بیمار، می‌تواند به کاهش فشار روی مفصل فک کمک کند.
- الکتروتراپی و گرما/سرما درمانی
تکنیک‌هایی مثل TENS، اولتراسوند و گرما درمانی موضعی می‌توانند در کاهش درد و اسپاسم عضلانی نقش داشته باشند. هرچند شواهد مربوط به اثرگذاری این روش‌ها متناقض است، اما به عنوان درمان کمکی می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.
چگونه می‌توان از ابتلا به اختلالات مفصل فک جلوگیری کرد؟
پیشگیری از اختلالات مفصل فکی گیجگاهی (TMD) نیاز به شناخت عوامل خطر و اصلاح رفتارها و عادت‌های روزمره دارد. اگرچه برخی از عوامل مانند ساختار آناتومیکی یا زمینه ژنتیکی قابل کنترل نیستند، اما بیشتر موارد TMD ناشی از سبک زندگی و تنش‌های عضلانی قابل پیشگیری هستند.
یکی از مهم‌ترین اقدامات، پرهیز از فشارهای غیرضروری روی فک است. دندان‌قروچه، فشردن فک در حالت استرس، جویدن ناخن، یخ یا آدامس، همه از عادت‌هایی هستند که می‌توانند به تدریج به مفصل آسیب برسانند.
مدیریت استرس نقش کلیدی دارد. تمرینات تنفسی، ریلکسیشن، یوگا و تکنیک‌های آرام‌سازی می‌توانند از سفت شدن مداوم عضلات صورت و گردن جلوگیری کنند.
حفظ پوسچر صحیح به‌ویژه هنگام کار با کامپیوتر یا استفاده از موبایل، از فشارهای مزمن بر فک و گردن جلوگیری می‌کند. وضعیت سر و گردن ارتباط مستقیم با سلامت مفصل فک دارد.
همچنین توصیه می‌شود در صورت احساس درد، صدا دادن مفصل یا محدودیت حرکتی فک، زودتر به فیزیوتراپیست یا دندان‌پزشک مراجعه شود تا از مزمن‌شدن اختلال جلوگیری شود.
با رعایت این نکات ساده ولی مؤثر، می‌توان احتمال ابتلا به اختلاالات مفصل فک را به‌طور چشمگیری کاهش داد.
شواهد علمی و مطالعات معتبر بر درمان اختلالات فک به کمک فیزیوتراپی
مطالعات متعددی اثرگذاری فیزیوتراپی را در درمان اختلالات فک تأیید کرده‌اند. برای مثال، مرور سیستماتیکی که در مجله Journal of Oral Rehabilitation (2020) منتشر شد، نشان داد که تمرینات و درمان دستی باعث کاهش قابل توجه درد و بهبود عملکرد دهان می‌شود. همچنین، مطالعه‌ای در Manual Therapy (2015) نشان داد که ترکیب درمان فک و گردن نتایج بهتری نسبت به درمان جداگانه هرکدام دارد.
نتیجه‌گیری
اختلالات مفصل فکی گیجگاهی از مشکلات پیچیده اما قابل درمان هستند. فیزیوتراپی با رویکرد جامع، غیرتهاجمی و مبتنی بر شواهد می‌تواند در کاهش علائم، بهبود عملکرد مفصل و جلوگیری از مزمن‌شدن بیماری بسیار مؤثر باشد. ترکیب تکنیک‌های دستی، تمرینات عملکردی، اصلاح پوسچر و آموزش بیمار، ستون‌های اصلی درمان موفق در فیزیوتراپی این اختلالات هستند.
فیزیولایف، یک مطب تخصصی فیزیوتراپی است که با بهره‌گیری از تکنیک‌های پیشرفته فیزیوتراپی و برنامه‌های ورزشی، به درمان و مدیریت انواع بیماری‌ها و دردهای عضلانی و اسکلتی می‌پردازد. هدف ما در فیزیولایف، کمک به بهبود کیفیت زندگی شما از طریق کاهش درد، افزایش توانایی حرکتی و بازیابی سلامت بدن است.
Leave feedback about this